شخصیت و کلام امام خمینی(ره) درگفت‌وگوي قرآنی سپیده آفرین با حجةالاسلام والمسلمين حاج سيد حسن خميني(دامت توفیقاته)

دیدار با حجة‌‌الاسلام و‌المسلمين حاج سيد حسن خميني ـ‌حفظه‌الله‌ـ يادآور سيماي پرصلابت و درخشان و استوار بنيان‌گذار جمهوري اسلامي ايران،حضرت امام خميني(س) است. چه كسي شايسته‌تر از نوه گرامي آن بزرگوار و فاضل انديشمندي همچون ايشان است،كه درباره آن شخصيت كم‌نظير تاريخ شيعه و آثار و افكار و انديشه‌هاي آن بزرگِ مرد سخن بگويد. همو كه در دامان پرمهر و محبّت پدر و جدّ خويش پرورش يافت و اكنون به شايستگي در جايگاه عالمي با فضيلت، بر كرسي دروس حوزوي تكیه زده و طلاب فراواني را از فيوضات علمي خويش بهره‌مند مي‌سازد.

نشریه سپيده آفرين به عنوان تنها نشریه قرآني ويژه نابينايان عزيز كشور، شايسته ديد كه با گفت‌وگويي قرآني، خوانندگان ارجمند خود را، با اين جنبه فراموش شده شخصيت حضرت امام ـ‌رحمة‌الله‌علیه‌ـ  آشنا سازد. اميد است اين عزيزان را سودمند افتد و گامي كوچك در آستان قرآن عزيز باشد، ان شاء الله.

#سپيده آفرين: جناب عالي ـ‌كه از نزديكان حضرت امام بوده و انس خاصي با آن بزرگوار داشتيد‌ـ شخصيت قرآني ايشان را چگونه ترسيم مي‌كنيد؟

در آغاز لازم می‌دانم قبل از پاسخ سوال شما یادآور شوم که برای این جانب موجب مسرت است که برای نابینایان و کم بینایان عزیز، بتوانم اهمیت قرآن کریم را نزد حضرت امام خمینی(ره) و شخصیت قرآنی آن جناب شرح دهم و لذا با تقدیم سلام و احترام و اکرام نسبت به این قشر عزیز مطالبی را به عرض می‌رسانم: شناخت شخصيتِ چند بعدي امام خميني(ره)، نيازمند بررسي همه جانبه و نيز، احاطه بر همه ابعاد وجودي ايشان است.از آن‌جا كه حضرت امام به عنوان شخصيتي سياسي شناخته شده، به ابعاد ديگرِ شخصيت ايشان كمتر و يا هيچ توجهي نشده، زيرا بعد سياسي ـ اجتماعي اين شخصيت بزرگ، ما را از شناختِ ابعاد ديگرِ روحي و معنوي ايشان بازداشته است.

درباره شناختِ شخصيت منحصر به فردِ حضرت امام خميني(ره)،دو عامل، حجاب يا مانع شناختِ درست ايشان است. نخست، حجابِ هم عصر بودن است و ديگري حجابِ سياست. زيرا همين كه فردي تأثيرگذار از دنيا مي‌رود، سرآغازِ بازخواني آن شخصيت آغاز مي‌شود. همواره، دوست و دشمن، تنها به مواضع سياسي و اجتماعي آنِ شخصيتِ بزرگ مي‌نگرند. دوستان در مدح و ثنا مي‌كوشند و دشمنان، عناد و دشمني نسبت به مواضع و رفتار سياسي وي را آغاز می‌کنند، چنانكه اين نكته درباره حضرت امام، به روشني ديده مي‌شود.
نكته ديگري كه درباره شخصيت ويژه حضرت امام(س) پنهان مانده و مانع شناخت شخصيت ايشان شده، همانا شور انقلاب و دوران حماسه و جنگ بود. در آن شرايط، فرصتي پديدار نگشت، تا همگان بتوانند در فضايي معنوي و علمي، ابعاد وجودي ايشان را بشناسند.

شناختِ چهره قرآني حضرت امام، نيز به دلائل ياد شده، براي همگان پوشيده ماند. لكن گفتني است كه با طرحِ محورهاي سه گانه زندگي ايشان، يعني گفتار، رفتار و آثار حضرت امام، در مي‌يابيم كه ايشان، انساني بوده كه شخصيتش با قرآن ساخته و عجين شده است. بايد دانست كه اين نكته‌ی بسيار مهم و پيچيده‌اي است؛ زيرا بيش از پنجاه سال توجه به قرآن و معارف و آموزه‌هاي آن، از وي، انساني قرآني و شخصيتي ربّاني پديد آورده است. بي‌گمان، نوع رفتارهاي ما بر اساس عادت بوده و ملاحظات فراواني، از جمله، جاه و مقام در رفتار ما تاثير دارد. امّا اگر، در رفتارِ حضرت امام ژرف‌نگري كنيم، مي‌توان به اين نتيجه دست يافت كه بسياري از رفتارهاي ايشان، مصداق آیه‌اي از آيات قرآن كريم است،كه در اين‌باره، الگوي بسيار مناسبي به شمار مي‌آيد.

#سپيده آفرين: با توجه به نكته‌اي كه فرموديد، ترسيمِ آيات قرآن در سخنان حضرت امام، چگونه نمود پيدا مي‌كرد؟

تجلي قرآن در كلمات افراد به دو گونه است. گاه، به صورت معمول در آغاز مي‌آيد و گاه در ضمنِ گفتار، آياتي از قرآن را تلاوت كرده و سپس، مضمونِ آن را توضيح داده و تفسير مي‌كنند. در كلماتِ حضرت امام، گونه نخست كه ياد شد، كمتر مشاهده مي‌شود؛ زيرا ايشان، بسياري از آيات و لطايفِ آن را در ضمن گفتار خود آورده است.

نوع ديگرِ استفاده از قرآن، بدين گونه است كه در كلامِ گوينده، هيچ تصريحي به آيات قرآن ديده نمي‌شود، ولي بيانات وي، پرتویي از آيات قرآن است. يعني، حرف خودشان را در پرتو آيات قرآن توضيح مي‌دهند. اين گونه بهره گرفتن از قرآن، در گفتارهاي امام فراوان است.به نظر مي‌آيد،كه اين مطلب، مي‌تواند موضوعِ پژوهش‌هاي مستقل قرار گيرد. اگر، صحيفه امام با اين نگاه مطالعه شود، تسلط ايشان بر قرآن و فهم و شناختِ آيات آن به چشم مي‌خورد. در واقع، مي‌توان گفت، كه در بسياري از اين گفتارها، شعاعي از قرآن كريم وجود دارد، گرچه تصريحي به آیه يا آياتي از قرآن نشده است و من فكر مي‌كنم اين عدم تصريح ناشي از اين بوده است كه امام از هر نوع خودنمايي ابا داشته‌اند و نمي‌خواستند با آوردن آیه و شعر و امثال ذلك خودنمايي كنند.

#سپيده آفرين: به نظرِ حضرت‌عالي، اين‌گونه جلوه قرآني، در آثار مكتوب ايشان به چه صورتي است؟

درميان آثار مكتوب امام، افزون بر كتبِ فقهي ‌ـ‌ اصولي، آثار فراوان عرفاني و اخلاقي به چشم مي‌خورد كه عميق‌ترين مباحث قرآني در اين دست از آثار متجلي است. زيرا امام در اين‌گونه آثار، با فراغت خاطر و آمادگي علمي و هم چنين با تأمل به بيان و تفسير آيات پرداخته است.

براي آشنايي با نظرگاه‌هاي دقيق و عميقِ حضرت امام، مراجعه به اين‌گونه آثار ضروري است. جاي شكر دارد كه تمام مطالب تفسيري و قرآني امام، در مجموعه‌هايي، از سوي مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام گردآوري شده است. از جمله، مي‌توان از تبيان‌ ـ‌دفتر سيزدهم‌‌ـ با عنوانِِ «قرآن،كتاب هدايت» و هم‌چنين «تفسير و شواهد قرآني» ياد كرد كه آثار تفسيري ايشان در آن گردآوري شده است.
در اين آثار، محورهاي قرآني فراواني ديده مي‌شود كه مي‌توان، در عنوان‌هاي زير دسته‌بندي كرد:

1ـ موضوعات قرآني، مانند: توبه، توكل، ايمان، اخلاص، صبر، ذكرخدا، لقاءالله و تفسير سوره توحيد و حمد و قدر. با پژوهش در  اين آثار، مفهوم واقعي برخي مفاهيم ياد شده به دست مي‌آيد. زيرا، امام با احاطه كامل و با ديدگاه اجتهادي به آن‌ها پرداخته است.

2ـ موعظه‌هاي قرآني: امام در ضمن آثارشان، براي بيداري انسان‌ها از خواب غفلت، مطالبي را با زبانِ قرآن به صورتِ موعظه‌وار بيان كرده،كه ابتكاري بوده و ايشان در عمل، به حقيقتِ آن رسيده است.بايد بر اين همه افزود كه استادي ايشان، در جايگاه معلم اخلاق، در حوزه علمیه و تاثيرگذاري اين گونه مباحث و شيوه استفاده ايشان از قرآن، به خوبي موثر و راهگشا بوده است. چرا كه ايشان، اخلاق را نسخه‌پيچي ندانسته، بلكه مباحث اخلاقي بايد خود درمان باشد. به نظر ايشان زمانی گفتارهاي اخلاقي مي‌تواند مشكل‌گشا و درمان‌كننده باشد كه با زبان قرآن بيان شود، زيرا قرآن شفا است.

3ـ دستورالعمل‌هاي قرآني: دستورالعمل، همان دستور سير و سلوك انساني است كه براي حركت و شوق رسيدن به خدا انگيزه ايجاد مي‌كند. دستورالعمل، يعني برنامه حركت تا دست يافتن به مقصود و مقصد. حضرت امام، براي اين كه انسان‌ها در سير و سلوك معنوي، دچار دام‌هاي شيطان نشوند، دستورالعمل‌هايي را از قرآن، استخراج كرده و به تشنگان معنويت ارائه داده است. براي نمونه، در كتاب چهل حديث، از قول استادشان چنين آورده: «جنابِ عارف بزرگوار و شيخ عالي‌مقدار ما [مرحوم شاه آبادي]مي‌فرمودند،كه مواظبت به آيات شريفه آخر سوره حشر، از آیه شريفه: «يا ایهاالذّين آمنوا اتّقوااللّه و لتنظر نفس ما قدّمت لغد» تا آخر سوره مباركه، با تدبّر در معني آنها، در تعقيب نمازها، خصوصاً در اواخر شب كه قلب فارغ البال است، در اصلاح نفس خيلي مؤثر است».

#سپيده آفرين: موضوعاتي را ـ‌كه امام، به عنوان مطالب و مباحث قرآني به آن پرداخته‌اند‌ـ چه محورهايي را در برمي گيرد؟

بخشي از مطالب قرآني حضرت امام، مربوط به تفسير و توضيح پيرامونِ برخي آيات قرآن است. اين دست از آثار، گاهي در ضمنِ نوشته‌هاي ايشان آمده و به مناسبت، تفسير شده است،كه آنها را مي‌توان در كتابِ «تفسير و شواهد قرآني» جستجو کرد.

بخش ديگر، نكاتي است كه درباره خود قرآن كريم بوده و يا به برخي مباحث علوم قرآني اشاره دارد كه اين بخش، در تبيانِ سيزدهم، با عنوان «قرآن، كتاب هدايت» چاپ شده است.
در اين بخش، مطالب و نكات فراواني يادآوري شده كه همگان به آن‌ توجه نكرده‌اند، مثل پرداختن به تفسير قرآن و اين‌كه تفسير واقعي قرآن، چگونه تفسيري است؟ يا در بحث تفسير به رأي، نظر خاص و متمايزي را مطرح كرده‌اند. و هم‌چنين، در ساير مباحث كه پاره‌اي از آن‌ها منحصر بفرد است.

#سپيده آفرين: به نظر حضرت عالي، ديدگاه قرآني حضرت امام، چه تأثيري در نهضت اسلامي و رهبري ايشان داشته است؟

با توجه به حضور جدّي و همه جانبه قرآن در وجود حضرت امام بايد گفت كه، اين مسأله، تأثير اساسي در تشكيل حكومت اسلامي و نيز، در نهضت داشته است. اگر، نگاهي گذرا به سخنان ايشان بیفکنیم، مي‌توان دریافت كه هدف و مقصدي جز احياي ارزش‌هاي قرآني نيست. به برخي از مطالب ايشان، در اين باره توجه كنيد: «مقصد ما اسلام است.نهضت، براي حاكميت قوانين قرآن است. ما امروز مفتخريم كه مي‌خواهيم مقاصد قرآن و سنّت را پياده كنيم. قيام براي احياي قرآن است. كشور ما تحت رهبري قرآن است. ما در راه اجراي احكام قرآن آمادگي شهادت داريم. ما در مقام حفظ قرآن و كشور خود هستيم. پيروزي ملت ايران به بركت گرايش به قرآن بوده است. تا پرچم قرآن بر فراز سر ملت ماست، ملت پيروز است. اتكاي ما به قرآن، سبب پيروزي ملّت ماست و...».

بنابراين، آشكار مي‌گردد كه چون ايشان، ارزش‌هاي قرآني را در جامعه پايمال شده نگريسته و بيم نابودي آن را داشته است، قيام و حركتي را براي احياي ارزش‌هاي قرآني آغاز کرد. بي‌ترديد، تمام فداكاري‌ها، جانبازي‌ها و شهادت‌ها در همين راه بوده است. پس، اصلِ قيام و نهضت و تشكيل جمهوري اسلامي و نيز، ادامه آن براي حفظِ معارف قرآن و در راه اجراي مقاصد قرآن است.

#سپيده آفرين: در مجموع، چنين برداشت مي‌شود كه امام، صاحبِ نگرش خاص و ممتازي نسبت به قرآن بوده است. جناب عالي، اين ديدگاه را چگونه تحليل مي‌كنيد؟

اين نكته‌ی بسيار اساسي است، زيرا نوعاً مردم كوچه و بازار و نيز اهل علم و فضل به قرآن، به عنوان كتابي مي‌نگرند كه خداوند نازل كرده و خواندن آن باعث بركت و رحمت بوده و ثواب فراواني دارد. اين نگرش، در درون انسان، اندك اندك راه پيدا كرده و موجب تحوّل اساسي مي‌شود. لكن بايد دانست كه ايشان، قرآن را ضمن اين‌كه كتابِ خواندن، ثواب بردن و بركت و رحمت دانسته، آن‌را دستورالعمل اساسي و بنيادين براي ساختن افراد می‌داند. يعني، ايشان بر اين باور بود كه در پرتو وحي، مي‌توان «انسانِ تراز قرآن» و هم چنين «جامعه تراز قرآن» را ساخت.

بي‌شك، از منظر حضرت امام، هدف از نزول قرآن، انسان سازي بوده است. اين كتاب، مخصوص مسلمانان صدر اسلام نبوده و همچون خورشيدي است كه همواره بر تمام زواياي زندگي ما مي‌تابد و جنبه روشنگري و هدايت دارد. تلاوتِ آيات آن، تنها براي جنبه تبرك و ثواب نيست، بلكه كتابِ عمل و ساخته شدن است.

به نظر حضرت امام،همان طور كه بايد به آيات نماز،روزه و حج و ساير احكام توجه كرد،بايد به آيات اجتماعي قرآن،مانند:آياتِ هجرت،جهاد،انفاق در راه خدا و تلاش براي دفع ظلم و ستم نيز،توجه و عمل كرد.
اين آيات، براي احياي ارزش‌هاي قرآني بوده و بايد به آن‌ها عمل شود. اين ديدگاه نسبت به آيات قرآن بود كه امام را از موقعيت يك مرجع عادي خارج كرد و او را به پيشوایي انقلابي و آسماني تبديل كرد که بتواند نهضتي با اين عظمت را پایه‌ريزي كند.

#سپيده آفرين: ضمن تشكر از حضرت عالي، اگر نظري درباره نشریه سپيده آفرين داريد بيان كنيد.

كار شما، كار بسيار ارزنده و قابل تقدير است. در واقع، كاري است ابتكاري، كه جاي آن خالي بوده است. جاي شگفتي دارد كه تاكنون به آن، توجه جدي نشده. نابينايان طبق آماري كه داديد، كم نيستند. متأسفانه، در جامعه و به ويژه در مجامع علمي و در جهت برطرف كردن نيازهاي علمي آن‌ها غفلت به چشم مي‌خورد. گامي كه شما برداشتيد، بسيار مبارك بوده و اميد است كه منشأ خيرات و بركات فراواني گشته و ديگران نيز، به اين سمت و سو نزديك شوند.

#سپيده آفرين: پيشنهاد ما اين است كه كتاب‌هاي حضرت امام، به ويژه آن‌ها ـ‌كه جنبه عمومي و اخلاقي داشته و تخصصي نيست‌ـ براي اين قشر از جامعه، به صورت گويا عرضه شود. نظر حضرت عالي، در اين‌باره چيست؟

كار بسيار با ارزش و خوبي است. ما استقبال و كمك مي‌كنيم كه اين كار انجام شود. از همين فرصت استفاده كرده و از مؤسسه مي‌خواهم كه با شما همكاري كند. اين حركت از قم آغاز شود، تا در مراحل بعدي، همه كتاب‌هاي حضرت امام، براي نابينايان عرضه گردد.پيشنهاد من اين است كه آقاي پويا، اين كار را پيگيري كنند. از كتاب‌هاي كوچك‌تر، مثل جهاد اكبر و يا نامه‌هاي عرفاني امام شروع كنيد. حتما، اين كار با استقبال خوبي مواجه می‌شود و حتّي، افراد ديگر، از اين سی‌دی‌ها، استفاده مي‌كنند. خداوند، به شما جزاي خير بدهد كه به كارهاي بر زمين مانده و نيز کار براي اقشار خاص پرداخته و آنها را زنده مي‌كنيد. ان‌شاء‌الله موفق باشيد.

#سپيده آفرين: با تشكر و تقدير فراوان از اين فرصتي كه در اختيار ما قرار داديد. اميدواريم بتوانيم، گام‌هاي خوبي در اين زمينه برداريم.