حجت الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی در ادامه دیدار اعضای شفقنا با بیان این‌که به وجود آمدن فقه ناشی از بیکاری نیست بلکه برای لزوم پاسخ دادن به سوالات متعددی است که مرتب به وجود می‌آیند، گفت: سوالاتی پرسیده می‌شود که یا باید به آن‌ها پاسخ داد یا در جواب گفت: «نمی‌دانم» که  خود این نمی‌‌دانم، نحله بسیار بزرگی در میان اهل سنت است، البته در حوزه کلام نه در فقه.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، سیدحسن خمینی با بیان اینکه در حوزه کلام، جریانی بسیار قوی وجود دارد که می‌گوید «نمی‌دانم»، ادامه داد: این جریان از پیروان اهل حدیث هستند و معتقدند لزومی ندارد به هر مطلبی پاسخ دهند. معروف است مالک بن انس که مالکیه به او منسوب هستند روی منبر نشسته بود، از او پرسیدند این‌که می‌فرمایید «الرحمن علی العرش الستوی» یعنی چه؟‌گفت: «رحمان که معلوم است یعنی خدا؛ عرش هم معلوم است. معنای استوی هم که معلوم است، سوال هم بدعت است.» این مسئله امروز خنده‌دار به نظر می‌رسد، در حالی که یک مکتب فکری پشت آن وجود دارد؛ مکتب فکری آن این است که اگر در حوزه کلام وارد سوال و جواب شوی، به همان تفرقات حوزه فقه می‌انجامد؛ همین که هست را بپذیرید و بیش از این چون و چرا نکنید.

او با اشاره به ظهور گروه‌هایی به نام «أرایتیون» در صدر اسلام، اظهار کرد: «أرایت» به این معناست که عقیده‌ات چیست؟ و یکی از عناوین مهم در دایرةالمعارف‌ها نیز هست. این گروه یعنی أرایتیون با مطرح کردن سوالات فرضی یکی از عوامل فربه شدن فقه و کلام هستند و از عوامل نقار نیز بوده‌اند. سوالات فرضی آنها اختلافات بسیاری ایجاد می‌کرد، جدایی معتزله از حسن بصری که پس از این جدایی، معتزلی شدند و اختلافات خوارج از  این موارد بود. سوالات آنها شبیه برخی سوالات امروزی است مثل این‌که «اگر رفتیم ماه باید به کدام سمت نماز بخوانیم؟» در جواب دادن به سوالات این‌چنینی به دلیل وجود نگاه‌های مختلف و این‌که پیامبر(ص) که در رابطه با این مسایل فرضی چیزی نگفته بودند، نزاع‌هایی صورت می‌گرفت.

بسیاری از اختلافات روزگار ما به سادگی دعواهای ایجاد شده توسط  ارایتیون است. او ادامه داد: با نگاه به تاریخ صدراسلام ممکن است بسیاری از وقایع، به نظر خنده‌دار بیاید مثلا می‌دانید چه تعداد انسان کشته شده است برای این‌که آیا این قرآن، مخلوق است یا قدیم؟ که به آن «قضیه محنت» گفته می‌شود. محنت به معنای امتحان است. مسئله‌ای که این همه انسان برای آن کشته شده‌اند به نظر ما این‌که قرآن مخلوق باشد یا قدیم دردی از کسی دوا نمی‌کند؛ این قضیه ظاهر آن است و یک نظام فکری در پشت آن وجود دارد. یک مثال خوب برای آن این است که مثلا هر رییس‌جمهوری در آمریکا باید و موظف است موضع خود را نسبت به سقط جنین مشخص کند زیرا این موضوع به یک مسئله بنیادی فلسفه اخلاق تبدیل شده است؛ در حالی‌که در جامعه ایران درک درستی از این سوال در آنجا وجود ندارد و  از نظر مردم مسایل مهم‌تر از آن هست که هنوز حل نشده است. هر سوال نشانگر نظام فکری پشت آن است.

سیدحسن خمینی، قریب به اتفاق نظام‌های فقهی متعدد موجود را لازمه طول زمان اسلام دانست و  افزود: تقریبا همه مسلمان‌ها از نظر تاریخی، تکثر فقهی درون مذهبی را پذیرفته‌اند یعنی همه مسلمان‌ها قبول داشته‌اند که مثلا اگر فردی سنی باشد می‌تواند فقه‌های متعددی داشته باشد که دایره آن متفاوت است. اگر فردی شیعه باشد نیز می‌تواند در چارچوب شیعه اختلافات و اجتهاداتی داشته باشد به این معنا که این چارچوب را بپذیر و در درون آن اجتهاد کن. آنچه پذیرفته نشده است، اختلافات مذاهب با یکدیگر است که هم در اختلافات مذهبی و هم در اختلافات فقهی حق و باطل مطرح است، با این تفاوت که در حوزه درون مذهبی، اختلافات پذیرفته شده و دارای مشروعیت است.

او با بیان این‌که درست است در مشروعیت درون فقهی نیز تخطئه وجود دارد اما افراد، نظرات متفاوت یکدیگر را موجب گناهکار بودن دیگری نمی‌دانند، تصریح کرد: افراد در اختلافات درون فقهی پیش آمده، دیگری را خطاکار می‌دانند. عدالت به معنای عدم خطا نیست بلکه به معنای عدم گناه است؛ کسی که معصوم است خطا نمی‌کند نه کسی که عادل است. فرد عادل، فردی است که گناه و تخلف عمدی نمی‌کند اما ممکن است اشتباهاتی نیز داشته باشد.

یادگار امام(س) با اشاره به این‌که افراد در اختلافات کلامی پیش آمده یکدیگر را تخطئه به گناه می‌کنند، گفت: همان‌طور که گفته شد هنگامی که فقها در درون حوزه اسلام نظرات مختلف دارند، همدیگر را خطاکار محسوب می‌کنند زیرا اگر معتقد باشند که هم خود درست می‌گویند هم دیگری، نشان دهنده دوپهلو بودن واقعیت است که به چنین حالتی«منطق فازی» می‌گویند. در صورتی که چارچوب نظام فقهی ما منطق فازی نیست یعنی یا درست یا غلط است و شق ثالث ندارد؛ نمی‌تواند هم درست و هم غلط باشد یا دو متناقض، هر دو درست باشند. منطق فازی در عرفان می تواند وجود داشته باشد.

او با بیان این‌که در مباحث برون مذهبی، افراد یکدیگر را تخطئه به گناه می‌کنند، اظهار کرد: همه مذاهب کلامی معتقد هستند مذهب خود آنها حق است بنابراین هنگامی که یکدیگر را نفی می‌کنند مثل نفی درون فقهی نیست که صرفا بگویند شما خطاکاری بلکه  او را گناهکار می‌دانند و در نتیجه از عدالت، ساقط  و مذهب او غلط می‌شود. پلورالیست‌های جدید این نکته را هدف قرار می‌دهند یعنی می‌گویند «نه! هم تو درست می‌گویی هم من، تکافوی ادله شده است و واقعیت، قابل دسترسی نیست؛ ممکن است شما درست بگویی ممکن است من درست بگویم». که البته این قول از جهاتی اشکال فلسفی دارد اما امروز وارد نقدهای آن نمی شویم.

سیدحسن خمینی، فقه شیعه را دامنه‌ای تحلیلی از واقعیت دین دانست و افزود: هنگامی که گفته می‌شود یک دامنه، یعنی تنها یک تحلیل نیست زیرا در درون این فقه، اخباری و اصولی وجود دارد، اصولی‌های آن انواع و اقسام دارند و... زمانی که در این بحث از شیعه صحبت می‌شود منظور ما شیعه امامیه یا اثنی عشری است. تعریف شیعه به دلیل وجود تعاریف مختلف، سخت است و نمی توان تعریف روشنی از آن ارائه داد. زیدی‌ها نیز وجود دارند اما آنها از دید ما به عنوان شیعه امامیه، تخطئه مذهبی دارند نه تخطئه فقهی. در دایره فقه، خود فقیه در برخی موقعیت‌ها توقف می‌کند و می‌گوید ممکن است «اشتباه کنم» و بسیاری محل‌ها می‌گوید «نمی‌دانم». معنای روشن احتیاط واجب که در رساله‌ها به آن اشاره می‌شود یعنی فقیه می‌گوید «من در این مسئله حکم خدا را نمی‌دانم».

او ادامه داد: به همین دلیل است که گفته می‌شود در مورد احتیاط واجب یا باید احتیاط کرد یا می‌توان به فالاعلم رجوع کرد زیرا دیگر خروج از دیدگاه این آقا، خروج از نظر عالم نیست، یعنی چون احتیاط آن فقیه از باب ندانستن است می‌توان در این مورد خاص به افراد دیگر مراجعه کرد. فقیهی که وارد بحث می‌شود دامنه‌ای را بیان و حکایتی از واقع می‌کند یا می‌گوید می‌توانم یا می‌گوید نمی‌توانم. تمام  بحثی که تاکنون مطرح شد مبنای اصولی است به این که به واقع می‌رسیم و گرنه مبنای اصولی دیگری وجود دارد که به طور کلی چینش این بحث و هر چه تا این لحظه گفتیم را تغییر می‌دهد و آن این است که اصلا ما کاری به واقع نداریم و به حجت توجه می‌کنیم که خود، بحث جدیدی است.

او مجموعه شکل گرفته فعلی را دارای تکثری بسیار خواند و تصریح کرد: یعنی تقریبا هیچ مسئله‌ای پیدا نمی شود که خود فقها در آن اختلاف نداشته باشند اگر روی همه اینها حرف زده شود، عملا هیچ نتیجه ای به دست نمی آید بنابراین باید قطاع خاص و کوچکی از آن را برداشت مثلا گفت اصولی نه اخباری که خود اصولی ها نیز دایره بسیار وسیعی می شوند؛ دوباره باید قطاع را کوچک و کوچک‌تر کرد.

یادگار امام با بیان اینکه انقلاب و نظام اسلامی با یک نگاه فقهی خاص پدید آمده است، گفت: این نگاه فقهی، نگاه فقهی امام است و این فقه، وحدت رویه قضایی و حکومتی لازم دارد که آن وحدت رویه را پیدا کرده است. این مسئله به این معنا نیست که در درون خود این فقه امکان اجتهاد وجود ندارد یعنی می توان فقه امام را به عنوان یک نگاه از واقعیت لحاظ کرد که باز ممکن است نگاهی که آن فقه از واقعیت تبیین می کند با ایجاد سوالات جدید، دوباره در آن دو نگاه پدید آید.

سیدحسن خمینی با تاکید بر اینکه رویه فوق الذکر در اجتهاد، خودمتناقض نیست، توضیح داد: فقه امام، یک فقه است و ایشان خود دو شخصیت دارد؛ یک شخصیت امام، فقیه و دیگری مجری فقه خود است. معمولا کمتر خود ایدئولوگ‌ها مجری بوده‌اند. جنس حوزه اجرا از قضایای خارجیه و تاریخی است. صحت و بطلان در قضایای خارجیه به تحلیل عقلی نیست بلکه به تطابق قضایای خارجیه با واقع است. به عنوان مثال امروز گفته می‌شود مدرس این را گفت یا نگفت، این یک قضیه خارجیه است. کار او غلط بود یا درست، با نتیجه‌اش باید مقایسه شود. شاه عباس در سال فلان که جنگ کرد، توفیق داشت یا نداشت؟ برای پاسخ به چنین سوالاتی باید تحلیل خارجی کرد.

او افزود: اما صحت و سقم یک قضیه در نظام فکری به پارادوکسیکال بودن آن است و اینکه در عالم خارج چه نتیجه ای می دهد، صحت و سقم قضیه نیست. بطلان یک نظام فکری به این است که تناقض در صدر و ذیل داشته باشد. اگر در درون این نظام فکری تناقضی پیدا شد، شاید خود آن خود را اصلاح کند اما اینکه در دوره‌ای اجرای اشتباهی دارد به نظام فقهی ارتباطی ندارد؛ چه بسا مجریان خوبی بودند از مکاتب بد یا بالعکس مکاتب خوبی بوده اند که مجریان بدی داشته اند.

سیدحسن خمینی در ادامه به پاسخ پرسشی در ارتباط با اخلاق در فضای مجازی پرداخت و گفت: متاسفانه فضای وب، فضای بی ادبی است. من از سایت های خارجی  اطلاع ندارم ولی قطعا آنها هم این گرفتاری را دارند. یکی از علت‌های آن این است که افراد در فضای وب تبدیل به شخصیت‌های مجازی می‌شوند و هنگامی که شخصیت مجازی شد، از حالت شخصی که می‌خواهد مردم او را خوب ببینند و خوب بدانند خارج می‌شود. یکی از مواردی که موجب سالم ماندن جامعه می‌شود، این است که انسان ها دوست دارند دیگران آنها را خوب بدانند؛ این یک نعمت خدادادی است و به همین دلیل افراد حتی اگر بیماری‌های بسیاری در درون و روح خود داشته باشند، برای اینکه از سوی جامعه طرد نشوند تلاش می‌کنند خود را در برابر دیگران فردی هنجارمند و مودب نشان دهند.

او با ارائه مثالی بیان کرد: مودب بودن یعنی رعایت کردن آداب اجتماعی، به فرض فرد مسنی وارد اتوبوس می شود و  آن شخص نوعی با وجود اینکه تمایل ندارد اما به دلیل  سنگینی نگاه جمع، از جای خود بلند می شود و  جای خود را به او می دهد. بنابراین بسیاری از تن دادن های انسان ها به هنجارهای اجتماعی که همان ادب باشد به این دلیل نیست که در درون خود متخلق هستند که ای کاش این گونه باشد، درصدی از آن به خاطر همان  است که پیش از این گفته شد اما در فضای وب، شخصیت مجازی درست می‌شود که از این گرفتاری خارج است زیرا با نام دیگری وارد شده است. این ناشناس بودن موجب بروز پیدا کردن آنچه ورای این ادب ظاهری وجود دارد خواهد شد.

یادگار امام عدم رعایت ادب ظاهری را نتیجه فضای مجازی خواند و با تاکید بر لزوم مقابله با بد اخلاقی تصریح کرد: باید دانست که بدی به خود ما بازگشت می‌کند. در فضای مجازی، حتی اگر به شخصیت مجازی فرد توهین نیز بشود ناراحت نمی‌شود زیرا او را خود نمی‌داند، با زبان او دشنام می دهد و به او هم که دشنام می‌دهند متاثر نمی‌شود چون هم او هست و هم او نیست. ممکن است به تدریج همین بازخورد در آینده به شخصیت های حقیقی آنها در جامعه نیز تسری پیدا کند.

او با اشاره به آیه ‌«لاتتخذو الیهود و النصری اولیاء...» در قرآن کریم، توضیح داد: این توصیه خداوند یک علت دقیق عقلی دارد زیرا به مرور زمان قبح اعمالی که آنها مرتکب می‌شوند، مانند مصرف مشروب، در ذهن شخص می‌شکند زیرا حُسن آن انسان، آن قبح را پوشش می‌دهد یعنی مثلا با خود می‌گوید این فرد نماز نمی‌خواند اما انسان خیلی خوبی هم هست در صورتی که حسن این فرد می تواند ناشی از مسایل دیگری باشد و باید بین کار آن شخص و خود او تمایز قایل شد.

سیدحسن خمینی با تاکید بر این‌که متاسفانه فضای وب فضای بسیار بی‌ادبی است، گفت: هر جا هم که افراد بتوانند با شخصیت‌های مجازی حضور پیدا کنند این مسئله بدتر می‌شود؛ یکی از راه‌های مقابله با این بی‌ادبی موجود، این است که دامنه حضور شخصیت‌های حقیقی را افزایش دهند، یعنی هزینه اینکه اشخاص با شخصیت حقیقی خود وارد فضای مجازی شوند تا این اندازه بالا نرود که مجبور شوند سراغ حالت شخصیت‌های مجازی بروند. باید به دنبال راه‌های دیگر نیز بود اما در حال حاضر باید این این درد را شناخت و پذیرفت. درد این است که فضای وب فضای مودبانه‌ای نیست و ما به عنوان انسان‌هایی که با چنین فضایی که لازمه زندگی ماست، مواجه هستیم و نمی‌توان آن را حذف کرد. به عنوان یک ایرانی، یک مسلمان یا یک متخلق باید در این راستا تلاش کنیم.

او افزود: مطرح کردن این بحث، توصیه و تلنگر به دیگران و این‌که همه باید تلاش کنند و به آن بپردازند تا مورد توجه جامعه قرار گیرد خود، گامی به جلو خواهد بود.

یادگار امام با بیان این‌که تاثیرگذاری یک رسانه الزاما به رتبه او در رتبه بندی های جهانی یا تعداد بازدیدکنندگان آن نیست، تصریح کرد: چه بسا سایت هایی هستند زرد اند که رتبه بسیار بالایی نیز دارند البته رسانه ها به این مساله نیز باید توجه کنند و حتما اینکه سه نفر حرف را بشنوند بهتر از شنیدن دو نفر است اما تاثیرگذاری الزاما به این موضوع ارتباط ندارد. تاثیرگذاری این است که با افراد مختلف ارتباط برقرار شود و سایت شفقنا تبدیل به پایگاه بین‌المللی همکاری‌های مختلف شود و تنها یک سایت نباشد. هر خبرنگار باید تبدیل شود به «یک سایت مولد خبر شیعه».

او در پایان در خصوص کمرنگ شدن فعالیت برخی سایت‌ها و خبرگزاری‌های داخلی بیان کرد: شاید اداری شدن ناشی از گذر زمان و پیرشدن مجموعه‌ها دلیل این کمرنگ شدن فعالیت‌ها باشد، اما به تدریج که سیستم اداری شد و از شکل کار دلی خارج شد تاثیرگذاری خود را از دست می‌دهد. این امر - یعنی کار کردن با دل -  مستلزم این است که فضای صمیمی و دوستانه در محیط حاکم باشد.