اخیرا کتابی با نام فرهنگ جامع فرق اسلامی انتشار یافته که به خاطر تحقیقی بودن آن، کتاب برگزیده سال جاری در دهه فجر معرفی شد. این کتاب نتیجه تلاشهای حجة الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی است که بر اساس دستنوشته های مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی، فرقه های مختلف اسلامی لیست شده است و در هر مورد توضیحی کوتاه در مورد این فرقه ها آمده است. بر اساس آماری که در این کتاب آمده است، ۲۳۴۰ فرقه در درون سقف اسلام لیست شده است. به عبارتی در گذر زمان از یک دینی که محمدبن عبدالله، پیامبر اسلام آورده است ۲۳۴۰ فرقه از آن منشا واحد منشعب شده است. این در نگاه اولیه باعث تعجب و شگفتی می‌شود. اما واقعیت این است که این آفت انشعابهای دینی به دلایلی که بر می‌شمرم، در سایر ادیان هم وجود دارد. به عنوان نمونه به آماری درمسیحیت اشاره می‌کنم.

مهمترین انشعاب کلیسا در سال ۱۰۵۴ میلادی صورت گرفت. این تقسیم،در درون کلیسای واتیکان اتفاق افتاد وکلیسای شرق و غرب به وجود آمد. پس از آن در قرن ۱۶ میلادی با انشعاب کلیسای پروتستان سومین شاخه پر جمعیت در مسیحیت شکل گرفت. در دوران پروتستانیسم و اصلاحات دینی در سال …مسیحیت به چهار شاخه بزرگ تقسیم شد: ارتدوکس.کاتولیک.پروتستان.انگلیکن. در سیرزمان، تقسیمات درونی مسیحیت مرتب درحال افزایش بوده است. براساس آمار مرکز آمار و اطلاعات سازمان ملل در سال ۱۹۸۹ در سراسر جهان ۲۳۰۰۰فرقه مسیحی وجود دارد.کتاب دایرةالمعارف مسیحیت (Encyclopedia ) تالیف اسکافر( schoffer ) تعداد این فرقه ها را ۲۲۱۵۰ فرقه می‌داند که انها را لیست کرده است و در هر مورد توضیح داده است. دیوید برت (Divid barrette ) درس آموخته ادیان و میسیونر مسیحی معاصر هم ۴۰ سال تخقیقات دینی کرده است که نتیجه آن در کتابی بنام  ( world christin encyclopedia ) در سال ۲۰۰۵ میلادی از سوی دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. وی در این کتاب فرق موجود ادیان مختلف در فاصله زمانی صد ساله ۱۹۰۰ میلادی تا ۲۰۰۰ را لیست کرده است و در یک کار ابتکاری جغرافیای فرق جدید در ادیان مختلف تا سال ۲۰۲۵ را هم پیش بینی کرده است. وی در این کتاب آمار فرقه های مسیحی را ۳۳۸۲۳ فرقه میداند که در ۲۳۸ کشور جهان توزیع شده اند.

این آفت فراگیر که به خرمن همه ادیان اتش افکنده است، دلایل مشترکی دارد که عامل فرقه سازی های دینی  در نقاط مختلف و پیرامون ادیان گوناگون بوده است. به عنوان پیش فرض باید به این نکته توجه کرد که فرقه سازی ها هم همیشه در مناطقی شکل می‌گیرد که مردم دارای باورهای دینی هستند و چون ادیانی که پیامبران الهی از منبع وحی آن را برای بشر آورده اند، به صورت طبیعی و اولیه دارای اصول ثابتی است، فرقه سازی جایگزین اصول اولیه دینی می‌شود.

در مجموع دلایل بنیادی فرقه سازی ها در زیر ساختار ادیان متفاوت است که ذیلا به سه مورد اصلی  اشاره میکنم:

الف: ارزشمند بودن گوهر دین
بی شک دین در طول تاریخ موثر ترین عنصر تعیین کنده تحولات بشری بوده است. این تاثیر گذاری هم اثر مثبت داشته است وهم در بسیاری از موارد اثر مخرب. دین در نقش مثبتش در فراخوانی به محبت، پایبندی به اخلاق و یا اصول ارزشی خانواده و انتقال آرامش وصلح نقش قابل توجهی داشته است و در مقابل بسیاری از جنگهای بزرگ تاریخ وخونریزی ها هم به نام دین و با قدرت بسیج دینی صورت گرفته است. همه این تحولات مهم تاریخی که با نام دین بوده است، حکایت از این دارد که در مجموع عنصر و جوهر دین، عنصری قدرتمند است. ومی‌تواند در تحقق و جا به جایی قدرت موثر باشد. به همین دلیل هیچکس از این منبع قدرت چشم نمی پوشد وهمه قدرت دوستان سعی می‌کنند از این گوهر ولو به شکل بدلی استفاده کنند. اساسا بدل کاری در مورد اشیاء گرانبها صورت می‌گیرد. اشیاء کم ارزش دارای مدل های بدلی نیستند. این همه فرقه در همه ادیان قبل از هر چیز، نشانه ارزشمند بودن گوهر دین است. و به دلیل این ارزشمندی فرقه های گوناگون بدلی در طول تاریخ در پیرامون همه ادیان به وجود آید. وهمین گرانبها بودن آن عامل و انگیزه بدل سازی میشود.

ب: استفاده قدرتمندان از دین
به دلیل تاثیر گذاری دین، رهبران سیاسی در طول تاریخ همواره نگاه ابزاری به دین داشته اند. و معمولا به دلیل اینکه ادیان در شکل ناب آن، خدمات لازم را به قدرتها نمی داده اند، معمولا سعی در فرقه سازی ها داشته اند. نمونه بارز آن در مسیحیت، ظهور فرقه قدرتمند انگلیکن - کلیسای انگلیس - است. که به دلیل نیاز پادشاه به استفاده از حق طلاق، کلیسایی را پشتیبانی کرد که این حق را برای پادشاه بپذیرد و این آغاز مکتب نو مسیحی شد. در تورق اولیه کتاب فرهنگ فرق اسلامی نوشته حاج سید حسن خمینی به خوبی میتوان رد پای قدرتها را در کشورهای اسلامی در ایجاد فرقه های گوناگون اسلامی پیدا کرد. این البته یک امر طبیعی است که قدرتمندان در مناطقی که باورهای دینی رفتار جامعه را شکل میدهد، برای تحقق خواسته هاشان دین را نفی نمی کنند و به جای آن از حواشی ادیان و با اتکا به نقاط مبهم فرقه هایی را در ادیان پایه گذاری می کنند و از آن حمایت میکنند و طلیعه فرقه سازی ها را بانی میشوند. سیر تاریخی فرقه سازی هایی که قدرت های سیاسی حامی آنها بوده اند، هم معمولا مشابه هستند. در ابتدا مقاومت های اولیه شکل میگیرد وپس از آن با کمک تبلیغات و حمایتهای اقتصادی و معنوی حاکمیت، فرقه ها نهادینه میشود وبرای خود در قاموس ادیانی جا رزرو میکند. در ذیل همین فصل به نقش قدرتهای خارجی که به فکر بهره وری از سرمایه ها و ثروت کشورهای گوناگون بوده اند، هم میتوان اشاره کرد که با هدفی مشابه هدف قدرتمندان داخلی به دین سازی به مثابه ابزار نفوذ در کشورها و به خصوص کشورهای اسلامی استفاده میکردند. اتهام وابستگی بعضی فرقی که در حوزه اسلام به وجود آمدند به قدرتهای بزرگ جهانی موید این نکته است.

ج: منافع متولیان دین
در تاریخ همه ادیان، کسانی بوده اند که در مقام واسطه و مفسر دین و دستورات پیامبران و مردم قرار داشته اند. در مسیحیت و یهودیت که اصل کتاب مقدس روایت حواریونی است که نقش همین واسطه ها را داشته اند و پس از ان متولیان کنیسه ها و کلیساها بوده اند که تشریفات و پروتکل ها و قوانین سنگینی را پایه گذاری کردند و در نهایت وضعی را سازمان داده اند که تقریبا کانال ورود رسمی به درگاه خدا از آغاز تا پایان از دالان کلیسا و کنیسه است. همچنان که در اسلام نیز در ابتدا روات و  پس از آن روحانیون دارای سازمان و تشکل شدند. مجموعه روحانیون  ادیان با هدف تفسیر و واسط و راهنمای مردم عادی و عامی در مسایل دینی شکل گرفتند. اما نگاه گذرا به تاریخ فرقه سازی ما را به این حقیقت میرساند که همین متولیان دینی عامل مهمی در فرقه سازی ها بوده اند که منافع آنها در ظل این فرقه ها تعریف می شده است. بعضی از این روحانیونی که پایه گذار فرقه ای بوده اند، با همکاری قدرتهای سیاسی فرقه آفریده اند و بعضی از فرقه ها بر اساس مقابله با قدرتها و با هدف انقلابی فرقه سازی کرده اند و بخشی از آنها تابعی از شرایط اجتماعی و سیاسی منطقه ای و یا جهانی بوده است که حداقل،  منافع معنوی روحانیون پایه گذار فرق را تامین میکرده است . در مسیحیت معمولا این هزاران فرقه ای که شکل گرفته است با نام کلیسای و یا مجموعه جدید به وجود آمده اند و معمولا کمتر به نام روحانی پایه گذار فرقه ها تسمیه میشود. اما در فرق اسلامی باز هم با نگاهی به کتاب فرهنگ فرق اسلامی بسیاری از فرقه ها با نام روحانی موسس ان در تاریخ ثبت شده است. برای این موارد البته اگر مجالی باشد میشود استنادهای تاریخی گسترده ای ارایه کرد.
انتشار کتاب  فرهنگ جامع فرق اسلامی که در آن ۲۳۴۰ فرقه در حوزه اسلام لیست شده است، محصول تلاش ۳ ساله حجة الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی است که در حقیقت تالیف کتاب جدیدی است بر اساس دستنوشته های استاد بزرگ فرقه شناسی حوزه علمیه قم، مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی. این کتاب در شکل فعلی گام اولیه است و میتواند به عنوان کتاب مرجع برش های متفاوتی بر آن استوار شود.این کتاب که در دوجلد فرق اسلامی لیست شده است تنها به ترتیب الفبایی اسامی آنها آمده است و در هر مورد توضیحی داده شده است. این مجموعه ظرفیت آن را دارد که از دل آن کتابهای تحقیقی متفاوتی بیرون آید. لیست کردن فرق اسلامی بر اساس تاریخ پیدایش، مناطق جغرافیایی گستره فرق، ویا لیست کردن فرق اسلامی بر اساس مشترکات و دسته بندی های فرقه ای و نیز کار تحقیقی بر روی دلایل به وجود آمدن آنها وبررسی انگیزه ها و دلایل تاریخی و سیاسی به وجود آمدن این فرق میتواند برش های متفاوتی باشد که زحمات نویسنده گرانقدر این اثر تحقیقی را پراثرتر و ماندگار تر کند.